Hendrik Swellengrebel Junior is aan die Kaap gebore op 26 November 1734 as die vyfde kind van Hendrik Swellengrebel Senior en Helena Wilhelmina ten Damme. In hierdie stadium was Hendrik Sr die sekretaris van die Beleidsraad en later die goewerneur van die Kaap van Goeie Hoop. Hendrik Junior en sy drie broers is almal Nederland toe gestuur om hul studies te voltooi. In Maart 1746, op die ouderdom van elf, verlaat hy dus die Kaap.
Hy het die Latynse Skool in Utrecht bygewoon en daarna regte studeer aan die Universiteit van Utrecht. Teen die ouderdom van 20, in 1755, is hy klaar gestudeer en vestig hy homself as ‘n prokureur. Met sy pa se afsterwe in 1760 erf Hendrik Junior, ongetroud en 26 jaar oud, die eiendom Schoonoort in Doorn. So begin sy lewe as landelike edelman, regent en heer boer, terwyl hy ook ‘n huis in Utrecht behou. Hy betaal ook die meeste vuurherd belasting in Doorn. Sy landgoedere beslaan uiteindelik meer as 300 morgens. Buiten aktuele sake het hy ook belang gestel in botanie, etnologie en geografie, en het kennis en insig getoon in ekonomie.
Rhenoster-jag by die Klein Visrivier (deur Johannes Schumacher)
Die kraal van Hoofman Ruyter van die Gonaqua Hottentotte (deur Johannes Schumacher)
Tipiese VOC skip in the 18de Eeu
In 1775 vertrek Hendrik Junior aan boord die VOC skip Alkemade na die land van sy geboorte. Hoewel hy ‘n begeerte gehad het om sy geboorteland te sien, is dit nie onmoontlik dat hy oorweeg het om homself aan die Kaap te vestig nie. Sy voorneme was om alle dele van die Kaap te besoek om homself sodoende te vergewis met die toestande van die kolonie, die omvang en impak van die VOC administrasie en die leefwyse van die koloniste. Verder wou hy die inheemse Khoi, San en selfs Xhosa stamme besoek. Hy vertrek op drie reistogte in 1776 en 1777 waartydens hy volledige dagboek hou. Hierdie dagboeke was in 2018 deur Historical Publications Southern Africa (voorheen die Van Riebeeck Vereniging) gepubliseer as Volume 49 in die tweede reeks.
Buiten Hendrik Swellengrebel Junior se reistogte, besoek hy ook ou kennisse. Dit sluit in sy Le Sueur neefs sowel as die goewerneur van Plettenberg, ‘n ou universiteits vriend. Verder ontmoet hy Hendrik Cloete, ‘n heer boer van Nooitgedacht en voormalige heemraad van Stellenbosch. Cloete koop Groot Constantia in 1778.
Hendrik Cloete
Swellengrebel keer in 1777 terug na Nederland, maar behou sy belangstelling in die Kaap. Die aard en betekenisvolheid van sy belangstelling in en besorgdheid oor die Kaapkolonie blyk uit die korrespondensie wat in hierdie bundel gepubliseer is. Die briewe wys nie net sy belangstelling in die welstand van die Kaap nie, maar ook sy ontleding, gebaseer op kennis en insig, van die probleemareas van die samelewing, asook sy werklike pogings om by te dra tot die oplossing van probleme. Die meeste van sy korrespondente is historiese persone, bekend uit amptelike bronne van die tydperk, waaronder direkteure van die VOC, hooggeplaaste VOC-bediendes aan die Kaap en Vryburgers van verskillende statusse, soos Hendrik Cloete. Cloete was Swellengrebel se mees getroue korrespondent en het homself goed van sy taak gekwyt was nuusversamelaar. (Die Vereniging het in 2003 Hendrik Cloete, Groot Constantia, and the VOC gepubliseer as Volume 34 van die tweede reeks.)
Swellengrebel se briefwisseling dokumenteer verskeie fasette van gebeure ten tyde van die Kaapse Patriotte en bevat belangrike ontledings van die tydperk. Sy ontledings blink uit in helderheid en indringendheid en is van fundamentele waarde vir die begrip van die Kaapse liggaamspolitiek van die laat agtiende eeu.
UITTREKSEL UIT DIE OORSPRONKLIKE TEKS
Geskryf deur Cloete aan Swellengrebel 12.1.1784
”Op UWelEd. g’eerde mesive van den 2 Julij ao pass. dient tot andwoord daar uyt UWelEd. groote spijt en leedwezen gesien te hebben, met aan houwentheijd de misnoegde staat der inwoonders UWelEd. geboorte plaats te moeten hooren. De heersende onkunde neemt niet af, maar stoelt dagelijks uyt als de onkruijt op ‘t veld .
Niet sonder reden is mijn vrolijk heumeur tot zugten over gegaan – Dan komt er nog bij dat ons een tweede Boanergus tot gouverneur zal gezonden worden – de volgende schip breng wederom tijding van een cale Edelman – al zulke onverhoopte praad verwekt nieuwe stof en gissing in’t bloed – zulke regenten zoude niet lang op hunne musicalissen instrumenten nodig hebben te spelen, of de poppen raakten van zelfs aan dansen.Deze donkere hoek levert zo veel op, dat men wel met de groodste voorzigtigheyd op heldere middag zijn aanstaande werk mag gaan be schouwen. De aard en eygenschap van onze landslieden moet UWelEd. nog vers in ‘t geheugen leggen dus niet nodig te schrijven.
Een eyder onzer weet, dat voor, in, en agter de Caffers de beste landsdouwe met zware bossen, groote revieren, zoud panne & & & lijt, ja zo vrugtbaar dat alle ingezetene en meer, kan de kost geven.
De middelen van bestaan voor eerst van Mouritius te verwagten zijnde, behoef de vransche de rif niet te passeren, om dan vrij voordeliger handel in alles te kunnen drijven, als op de Caap-
NE of de Caffers beesten daar niet zoude te pas komen . Zo ras de heeren van ‘t bewind een verkeerde weg van redres inslaan, zien ik te gemoed, dat dit ‘t gevolg zal zijn, en wel in sonderheyd van meest alle die op EComps. Leenings plaatzen woonen- dat schrijft ik UWelEd., mijn heer onthouwd ‘t wel-
Dit over geslagen en hoopt ondertusschen ‘t beste.
En zal liever tot het articul van UWelEd. grote spijt en leedweezen over de misnoegde staad der Caapse inwoonders over gaan – ik twijfelen niet geen ogeblik en gelove zeer wel, dat ‘t UWelEd. en meer wel denkende lieden een smert is, zo een beroert leven, van zijn lands luij te moeten hooren en zien.In d’ Jaaren 1738 en 39 heb ik beleeft dat de wijze en strenge gesag hebber van den Hingel, zoo veel boeren de wapens heeft doen opnemen, dat men wegens hun overmagt d’zelve niet durfte tegen gaan. En wel zo dat hij en alle die met hem op eene leest schouyde de doot was toe geswooren, en vertroude niet over het zoute revier te comen.
Het gelukkig gevolg hiervan was dat UWelEd. heer vader dit Gouvernement verkreeg van dat moment was er een algemene vreugd, de misnoegde lijde hunne wapens af, en gedroeg zig voorts als burgers betaamde te doen. Siet hier heer en vriend –
deeze tegenswoordige tijt is in Eniege opzigte niet minder als in de voornd. Jaaren –
Is den oude Hendrik Swellengrebel een man, een regent geweest, die zo veel vermogens op zijn lands luij en verdere ingesetene heeft gehad, dat hij zonder een te schande laceren, ja alle malcontente vrijwillig en met liefde onder zijn gehoorzaamheyd heeft gebragt – wat zal den Dom decan te Utrecht, op wiens persoon hier aan Caba veel vertrouwen gestelt word, niet kunde te wegen brengen, als ons die heugelijke tijding bedeelt word, een naam genood en opvolger van UWelEd. brave vader deeze gouvernement te hebben verkregen, al was ‘t dan maar voor een der Commissarissen, dat niet ondienstig zoude zijn; heel veel ingesetene met mij vertrouwe en verzekere UWelEd. niet zonder grondige redenen. “
Redakteur
Dr Gerrit Schutte het aan die Universiteit van Utrecht en Pretoria geskiedenis gestudeer en is hoogleraar aan die Vrije Universiteit van Amsterdam, waar hy die geskiedenis van Nederlandse protestantisme doseer. Hy het verskeie publikasies oor Nederlandse, Nederlandse koloniale, en Suid-Afrikaanse geskiedenis die lig laat sien. Behalwe hierdie publikasie het die VRV (HiPSA) twee ander volumes uit sy hand gepubliseer; “Hendrik Cloete, Groot Constantia en die VOC, 1788-1799” (2003) asook “Hendrik Swellengrebel in Afrika: Journalen van Drie Reizen in 1776-1777″ (2018). Hy het ook drie hoofstukke bygedra tot “Die VOC en die Kaap 1652-1795” (2016).